W ostatnim czasie obserwujemy bardzo dużą aktywność procesową kredytobiorców,którzy zawarli przed laty umowy kredytowe indeksowane bądź denominowane do waluty obcej, którą najczęściej był frank szwajcarski. Sądy przyznają, że są wręcz masowo zalewane tzw. pozwami frankowymi. Na wysokie zainteresowanie solvensów (kredytobiorców) ewentualnym dochodzeniem roszczeń wpływają zapewne zapadające coraz częściej korzystne dla kredytobiorców orzeczenia sądów powszechnych, jak również orzecznictwo europejskie, w tym przede wszystkim wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG.
Chociaż orzecznictwo w sprawach frankowych jest już dość bogate, to niestety nadal dość niejednolite. Należy też pamiętać, że każda ze spraw jest inna i korzystne orzeczenie w jednej ze spraw, która wydaje się na pierwszy rzut oka zbliżona do naszej, nie musi oznaczać 100 – procentowej pewności uzyskanie orzeczenia o tożsamej treści. Postępowania sądowe w tych sprawach należą raczej do skomplikowanych i czasochłonnych. Sukces kredytobiorcy w dużej mierze zależy od umiejętności prawidłowego wyboru żądania i precyzyjnego jego sformułowania w treści pozwu. Problematyczne często okazuje się także określenie kwoty, której zwrotu możemy ewentualnie dochodzić od banku jako świadczenia nienależnego.
Punktem wyjścia w sprawach frankowych jest zawsze dokładna i wszechstronna analiza treści zawartej pomiędzy stronami umowy pod kątem bezwzględnych przyczyn nieważności oraz klauzul abuzywnych. W świetle licznych orzeczeń Sądu Najwyższego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, OSNC 2016, Nr 11, poz. 134, z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16 nie publ., z dnia 19 września 2018 r., I CNP 39/17, nie publ., z dnia 24 października 2018 r., II CSK 632/17, nie publ., z dnia 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17, nie publ., z dnia 27 lutego 2019 r., II CSK 19/18, nie publ., z dnia 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, OSP 2019, z. 12, poz. 115, z dnia 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, nie publ., z dnia 29 października 2019 r., IV CSK 309/18, nie publ.) określenie wysokości należności obciążającej konsumenta z odwołaniem do tabel kursów ustalanych jednostronnie przez bank, bez wskazania obiektywnych kryteriów, jest nietransparentne, pozostawia pole do arbitralnego działania banku i w ten sposób obarcza kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz narusza równorzędność stron, a co za tym idzie ma charakter niedozwolony.
Samo ustalenie i wskazanie postanowień umownych mających charakter abuzywny nie przesądza jeszcze o skutkach takiego stwierdzenia dla stosunku zobowiązaniowego łączącego kredytobiorcę z bankiem, co należy również mieć w polu widzenia formułując żądanie pozwu. W świetle art. 3851 § 1 zd. 1 k.c. abuzywność postanowień umowy oznacza, iż konsument nie jest związany niedozwolonymi postanowieniami umownymi, a co za tym idzie co do zasady nie oznacza nieważności całej umowy. Kwestia czy i ewentualnie kiedy oraz w jaki sposób niedozwolone postanowienia kursowe mogą być substytuowane nie jest jednolicie pojmowana w dotychczasowym orzecznictwie sądów powszechnych oraz orzecznictwie Sądu Najwyższego, a ma ona niebagatelne znaczenie dla określenia możliwości „uzdrawiania” przez sądy umów po wyeliminowaniu klauzul abuzywnych np. poprzez uzupełnienie umowy kursem średnim NBP (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, OSP 2019, z. 12, poz. 115, z dnia 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, nie publ. i z dnia 29 października 2019 r., IV CSK 309/18, nie publ.). Duże znaczenia dla określenia skutków stwierdzenia abuzywności postanowień umownych będzie miało niewątpliwie orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, z którego wynika, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, "by sąd krajowy uchylił, zgodnie z zasadami prawa zobowiązań, nieuczciwy warunek poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym", jednakże dotyczy to tylko sytuacji, w której brak zastąpienia pociągałby za sobą unieważnienie umowy w całości i narażał konsumenta na szczególnie niekorzystne skutki (wyroki z dnia 30 kwietnia 2014 r. w sprawie C-26/13, Árpád Kásler, Hajnalka Káslerné Rábai przeciwko OTP Jelzálogbank Zrt, pkt 80-84, z dnia 21 stycznia 2015 r. w połączonych sprawach C-482/13, C-484/13, C-485/13 i C-487/13, Unicaja Banco i Caixabank, pkt 33, z dnia 20 września 2018 r., w sprawie C-51/17, OTP Bank Nyrt. I OTP Faktoring Követeléskezelő Zrt. Przeciwko Teréz Ilyés i Emilowi Kissowi, pkt 60-61, z dnia 26 marca 2019 r., w połączonych sprawach C-70/17 i C-179, Abanca Corporación Bancaria i Bankia, pkt 56-58, z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, pkt 48 i n.). Jednocześnie ocena, czy unieważnienie umowy naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, musi być dokonywana w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a nie w chwili zawarcia umowy, a konsument może zrzec się przed negatywnymi następstwami unieważnienia umowy (wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG). Przełomowym może również okazać się ostatni wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., sygn. akt V CSK 382/18, w której Sąd Najwyższy po raz pierwszy stwierdził, że wadliwy mechanizm indeksacji może prowadzić do nieważności całej umowy.
Elementem kluczowym dla określenia żądania pozwu jest perspektywa rozliczenia umowy, której postanowienia mają charakter abuzywny oraz związanych z tym dalszych roszczeń. Niewątpliwie konsekwencje dalej idące niesie ze sobą unieważnienie całej umowy. Takie rozwiązanie może okazać się dla niejednego konsumenta nie do udźwignięcia. Stwierdzenie przez sąd nieważności całej umowy skutkuje tym, że umowę kredytową traktuje się jako nigdy niezawartą. Strony natomiast winny sobie zwrócić to co wzajemnie od siebie otrzymały. Z tego też powodu wielu z kredytobiorców z uwagi na brak możliwości jednorazowego zwrotu otrzymanego świadczenia może być zainteresowanych utrzymaniem ważności umowy i zwrotem jedynie różnicy w nadpłaconych ratach.
Wielowątkowość tzw. spraw frankowych, niełatwy język, w jakim pisane są umowy kredytowe, obszerność uregulowań oraz orzecznictwa w tym zakresie, a także stopień skomplikowania zagadnień dotyczących roszczeń restytucyjnych, momentu ich wymagalności oraz ewentualnego ich przedawnienia sprawiają, że nieodzowna może okazać się pomoc profesjonalnego pełnomocnika, który pomoże nie tylko ocenić, czy dana umowa zawiera klauzule abuzywne, ale doradzi ścieżkę postępowania najbardziej optymalną uwzględniając indywidualnie sytuację kredytobiorcy oraz ryzyko związane z każdym możliwym rozwiązaniem.
Iwona Tomaszewska
radca prawny